Catalhuyukten Gunumuze: Telkari

Gümüş yüzyıllardır işlenmekte çeşitli dönemlerde de farklı işleme teknikleri ile insan hayatının bir parçası olarak yerini muhafaza etmekte. Çatalhüyük’ten günümüze İnsanımızın maden sanatına ne kadar önem verdiği her şekil ve kayıtlarda ortadadır. Telkari sanatının da yapılan kazılar sonucu M.Ö. 3000 yılından beri kullanıldığı ortaya çıkmıştır. Kuyumculuk sektörü endüstriyelleşirken gümüşte bunu takip etmiş ustaları ve sanatçıları günümüze kadar ayakta kalmayı başarmıştır. Bunlarla beraber telkarilik de zor şartlar altında günümüze kadar gelmeyi başarmış. Türkiye çapında telkari Mardin, Ankara ve Trabzon’da yaygın olarak yapılan merkezlerinden. Telkarilik Anadolu’nun bir çok bölgesine ahilik ile kazandırıldığı bilinmekte.
Gümüş telin bükülmesi, şekillendirilmesi ve işlenme sanatıdır. İnce tel halinde dökülen gümüş bükülerek küçük motiflerin bir araya getirilmesi ile ortaya çıkar. Tümüyle el işçiliğinden mütevellit bir el sanatıdır. Telkariden tütün kutusu, aynalar, tepsiler, kemerler, küpeler, broşlar, kolyeler, düğmeler, yüzükler ve çeşitli süs eşyaları yapılmakta. Yapılan sanat eserlerinde tel ne kadar ince olursa kıymeti de o kadar artıyor. Yapılan motifler genellikle Türk-İslam düşüncesi ile yorumlanmış olarak Türk zevkini yansıtmakta.

Telkari Yapımı Tel çekme

Külçe halindeki gümüş veya hurda gümüşler potada eritilerek ince çubuklar halinde dökülüyor. Daha sonra bu çubuklar silindirlerden ve haddelerden geçirilerek istenilen inceliğe getiriliyor.Model tasarlamaYapılacak ürün önce ana hatlarıyla bire bir ölçekte bir kağıt üzerine çiziliyor. Ürünün ana iskeletini oluşturacak parça esas alınarak hangi kısımlarında kaç mikron kalınlığında tel kullanılacağı, iç kısmının ne şekilde, hangi desenlerle doldurulacağı belirlenir ve taslak üzerine geçiriliyor. TavlamaHaddelerden çekilen ve bükülen gümüş süratle sertleşir ve işlemede büyük kolaylık sağlayan yumuşaklığını kaybeder. Bu tellerin yumuşaklıklarını tekrar kazanmaları için asbest bir tabaka üzerinde ısıtılarak tavlanmaları gerekir. Tellerin çekilmeleri ve ürüne işlenmeleri sırasında tavlama işlemi sık sık yapılıyor.KesimHerhangi bir ürün yapılacağı zaman gerekli bütün teller taslak üzerinde belirlenen kalınlık ve uzunluklara göre kesilerek hazırlanıyor.Şekil VermeÜrünü oluşturan ana iskeletin kesilmiş ve yassılaştırılmış parçaları çizilmiş olan taslak üzerine konularak şekillendirilir ve belirli yerlerinden kaynakla birleştirilir. Sonra ince teller yerleştirilerek iskelet tamamlanır ve parçalar ara bağlantılarla birleştirilerek bir araya getirilir. Ayrıntıların yapımıTelkâride bir ürünü oluştururken ana parçaların dışında bu ana parçaları birleştirmede ve süslemede çeşitli parçacıklar kullanılır. Örneğin "geverse" adı verilen minik küreler yapılırken matkap yardımı ile bir çivi üzerine sarılan ince teller makasla kesilir ve küçük halkalar elde edilir. Bu halkalar bir kömür parçası üzerinde ısıtılıp eritilerek minik toplar haline getirildikten sonra iki ağaç blok arasında sıkıştırılıp döndürülerek yuvarlaklaştırılır. Böylece bir veya iki milimetre çapında içi dolu kürecikler elde edilir. Daha büyük küre ve topları yaparken gümüş plaka önce presle değişik çaplarda daireler halinde kesilir. Birleştirme ve KaynakTelkâri tekniği ile yapılan her ürünün tamamı telden yapılır. Bunun için bir ürün binlerce parçadan bükülerek ve birleştirilerek oluşturulur. Bu yüzden bu teknikte kaynak önemli bir yer tutar. Kaynak materyali olarak gümüş - pirinç karışımı bir alaşım kullanılır.Ağartma işlemiBütün parçaları birleştirilmiş bir ürün son şeklini aldığı zaman ısıtma, kaynak ve diğer işlemler nedeniyle kirlenmiş, kararmış ve oksitlenmiş durumdadır. Ürünün doğal parlak rengini alabilmesi için ağartma işlemi uygulanmaktadır. Bu uygulamada bütün ürünler bir bakır kap içine konulur ve üzerlerine nitrik asitli su ilave edilir. Ürünler doğal renklerini alıncaya kadar birkaç dakika süreyle kaynatılır. Daha sonra bol su ile durulanır ve kurutulur.Son İşlemlerAğartılan ürünler deterjanlı (eskiden deterjan yerine çöven kullanılırdı) su ile tekrar yıkanır ve ince telli bir fırça ile iyice fırçalanır. Yüzeydeki fazlalıklar ve kaynak artıkları temizlenir; ürünlerin yüzeyi düz bir çelik parçası ile parlatılır.